पोट खराब क्षेत्र म्हणजे काय? – सातबारा उताऱ्यातील सखोल माहिती
सातबारा उतारा हा महाराष्ट्रातील शेतजमिनीसंदर्भातील एक अत्यंत महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे. या उताऱ्यावर शेतजमिनीच्या मालकी हक्कासोबतच जमीन किती लागवडीखाली आहे, कोणती पिकं घेतली आहेत, वाद आहेत की नाहीत यासारख्या अनेक बाबींची नोंद असते.
याच उताऱ्यावर एक संज्ञा वारंवार दिसते – ती म्हणजे “पोट खराब क्षेत्र”. अनेक शेतकरी किंवा सामान्य नागरिक याचा अर्थ समजून न घेताच पुढे जातात, परंतु ही नोंद महत्त्वाची असते. चला तर मग, या संज्ञेचा सखोल अभ्यास करूया.
पोट खराब क्षेत्र म्हणजे काय?
पोट खराब क्षेत्र (Sub-unfit Area) म्हणजे शेतजमिनीच्या एकूण क्षेत्रफळामधील असा भाग जो कोणत्याही कारणामुळे शेतीसाठी उपयोगी नाही.
हा भाग एकूण क्षेत्रात समाविष्ट असतो, पण लागवडीखालील (cultivable) क्षेत्रात धरला जात नाही.
पोट खराब क्षेत्रात नेमकं काय समाविष्ट असतं?
खालील प्रकारच्या भूभागाला “पोट खराब क्षेत्र” मानले जाते:
- डोंगराळ, खडकाळ किंवा उताराची जमीन – शेतीसाठी योग्य नसते.
- दलदलीचा भाग किंवा कायमस्वरूपी पाण्याखाली असलेली जमीन – सिंचन अशक्य.
- नाले, ओढे, नदीच्या काठचा भाग – पाण्याने खराब होणारी जमीन.
- झाडांनी झाकलेला भाग, बागायतीखाली नसलेली वनजमीन – वापरात नाही.
- बांधकाम असलेला भाग – घर, गोडाऊन, कुंपण, विहीर, बंधारा वगैरे.
- वाहतूक मार्ग, रस्ते, ओसाड जागा इ.
सातबारा उताऱ्यावर पोट खराब क्षेत्र कसे दर्शवले जाते?
सातबारा उताऱ्यातील क्षेत्रफळ माहितीमध्ये खालील रचना असते:
एकूण क्षेत्रफळ: जमिनीचा एकंदर मोजलेला भूभाग
लागवडीखालील क्षेत्र: शेतीसाठी प्रत्यक्ष वापरात असलेला भाग
पोट खराब क्षेत्र: लागवडीसाठी अनुपयुक्त असलेला भाग
उदाहरण:
यात ०.८० हेक्टर शेतीसाठी वापरता येत नाही, म्हणून ती पोट खराब क्षेत्र म्हणून दर्शवलेली असते.
पोट खराब क्षेत्राची नोंद का गरजेची आहे?
पोट खराब क्षेत्राची माहिती असणे शेतकऱ्यासाठी आणि सरकारी यंत्रणांसाठी दोघांसाठी उपयुक्त असते. कारण:
- अनुदान व कर्जासाठी:
बँक किंवा सरकारी योजना लागू करताना लागवडीखालील क्षेत्र विचारात घेतले जाते.
पोट खराब क्षेत्रावर अनुदान मिळत नाही.
- शेतीचा अभ्यास व प्लॅनिंग:
कुठल्या भागात पीक घेता येईल आणि कुठे नाही, याची योजना करता येते.
- जमिनीचे मूल्यांकन:
जमिनीचा बाजारभाव ठरवताना उपयोगी क्षेत्र विचारात घेतले जाते.
पोट खराब भागामुळे किंमत कमी होऊ शकते.
- फेरफार किंवा वाटपाच्या वेळेस:
वारसाहक्क वाटप करताना कोणत्या भागाचा शेतीसाठी उपयोग होतो आणि कोणता नाहिये हे स्पष्ट होते.
पोट खराब क्षेत्र कमी कसे करता येईल?
काही वेळा पोट खराब क्षेत्राचे नियोजन करून ते लागवडीखाली आणता येते. उदा.:
डोंगराळ भागात टेरेस शेती
दलदलीच्या भागात पाण्याचा निचरा
वृक्षलागवड, शेततळे, मातीची भर घालणे
सरकारकडून अशा सुधारणा करण्यासाठी काही योजना आणि अनुदान उपलब्ध असतात.
निष्कर्ष:
पोट खराब क्षेत्र ही फक्त एक नोंद नाही, तर जमिनीच्या उपयोगाचे, उत्पन्नाचे आणि नियोजनाचे प्रतिबिंब असते. शेतकऱ्यांनी स्वतःच्या सातबारा उताऱ्यातील या नोंदीकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे.